ایزد مهر از دوره هند و ایرانی به گونه « میتره – ورونه » تا دوره ایرانی میانه چندین مرحله را پشت سر گذاشته است .

برجسته ترین خویشکاری ( وظیفه ) میتره نظارت بر پیمان است . پیمان را باید محترم شمرد حتی پیمانی که با بدکاران بسته می شود .بنا به روایت شاهنامه وقتی سیاوش با افراسیاب که دشمن ایران است ، پیمان آشتی می بندد به هیچ قیمتی حاضر نمی شود این پیمان را بشکند .

پیمان واژه ( پیمانی که بر زبان می آید   یا با کلمات ادا می شود ) در رأس همه پیمان ها قرار دارد . پیمانی که شکستن آن موجب خشم  مهر  می شود .

تورانیان به خوبی می دانند که پیمان شکنی نه کار ایرانیان آزاده است .

ز پیمان نگردید ایرانیان

از این در کنون نیست بیم زیان

عبارت « هزار پیمان بین دو اقلیم » منعکس کننده بارزترین جنبه خویشکاری مهر است . او نگاهبان پیمان به معنی وسیع و عام است .

یکی از لقب های میتره ، قانونگذار کشور است او را می توان اداره کننده روابط جهانی دانست .

مهر رابط دو جهان هرمزدی و اهریمنی است و داور نبرد آن هاست .

مهر در ادبیات  وادایی دارای دو خویشکاری اصلی است : حکومت روحانی و برکت بخشندگی و باروری . اما در اوستا خویشکاری جنگاوری نیز از آن مهر است .

در عهدد اشکانی به نام های بسیاری برمی خوریم که با نامواره  « مهر » ترکیب یافته اند . این نشانگر آن است که در این دوره  مهرپرستی رو به گسترش بوده است .

در سفالینه های « نسا » که از دوره اشکانی برجای مانده است ، نام های بسیاری وجود دارد که با نام مهر آمیخته است .می توان نتیجه گرفت که در این دوره  مهر ، بیشتر از دیگر ایزدان مورد نیایش و پرستش ایزدان بوده است .

در بسیاری از نوشته های دینی فارسی میانه ، از مهر همچون ایزدی که داوری و قضاوت روان ها را در روز بازپسین بر عهده  دارد ، سخن رفته است . در نوشته های پهلوی ، داوری و قضاوت روان ها پس از مرگ به هنگام عبور از پل « چینود = چینوت » وظیفه مهر بیان شده است.

ارداویراف ( ارداویراز ) ، مشاهدات خود را از دوزخ ، بهشت و پل چینود برای هم کیشان خود شرح می دهد . چون به پل چینود می رسد ملاقات خود را با « مهر » و ایزدان دیگر وصف می کند .

در روایات پهلوی ، مهر در هزاره هوشیدر و هوشیدرماه و سوشیانس وصف گردیده است که پس از دیدار زردشت از هرمزد ، هزار و پانصد سال از هزاره دینی و از زردشت بگذرد ؛ آن گاه هوشیدر به سی سالگی به دیدار هرمزد می آید و در همان روز ، « ایزد مهر » و خورشید به نیمروز ایستند .

اسطوره بیان نمادین    دکتر ابوالقاسم اسماعیل پور

ماه مهر یا ماه میتره در اعتدال پاییزی به جای اعتدال بهاری قرار داشته است .جشن مهرگان همسان جشن نوروز بوده است در این ماه پاشیدن بذر انجام می شده است و اهمیت آن هم سان آغاز بهار بوده است که زایش است و نوزایی .

 ( زبان ، فرهنگ ، اسطوره    دکتر   ژاله آموزگار)

.........................................

میتره  ( در سنسکریت « میترا » و در فارسی میانه و دری « مهر » ) از ایزدان بزرگی است که پیشینه اش به دوران هند و اروپایی و هند و ایرانی می رسد .

( مقاله مهر در دوره هند و ایرانی )

............................................................

گروهی مهر  را به معنی « دوست » و  خدای پیمان می شمارند . عده ای او را خدای خورشید.  نیز گروهی فرمانروایی شبانه آسمان را به میتره نسبت می دهند . ،گروهی بر این باورند که هر سه جنبه « پیمان » ، « دوست » و « خورشید » را در میتره می توان دید .  سرانجام گروهی نیز از نظریه « پیمان » سخت پشتیبانی می کنند .

در « گاهان » که کهن ترین بخش اوستاست  به معنی « پیمان ، پیوند ، تعهد و بستگی » آمده است .در « یشت ها » که سرودها و نیایش هایی برای ایزدان بزرگ زردشتی متعلق به دوران هند و ایرانی است ، از  جمله این  ایزدان « میتره » ایزد پیمان و میثاق ، خدای نور آسمانی و دارنده دشت های فراخ است .

در « مهریشت » بارها از میتره به عنوان ایزد پیمان سخن رفته است .

برجسته ترین خویشکاری  میتره  نظارت بر پیمان است . 

   ( اسطوره بیان نمادین    دکتر اسماعیل پور   )  

مهر در فرهنگ و باورشناسی ایرانی چهره و نمادهای گونه‌گون دارد؛ هم یکی از کاربردهای خورشید است و هم نام یکی از بغان باستانی.

 مهر در اوستا در شمار ایزدان بزرگ بوده است، دارنده دشت‌های فراخ و هامون‌های هموار.اندک اندک مهر با خورشید در آمیخته و بر پایه مهر، توران خورشید، آیینی در ایران اشکانی پدید آمده به نام آیین میتراییسم یا مهرپرستی.

دکتر کزازی

كاش از عمر شبی تا به سحر چون مهتاب

شبنم زلف ترا نوشم و خوابم نبرد    

                    اخوان