تاریخ اساطری ایران   دکتر ژاله آموزگار

به قول بندهشن « مشی « و « مشیانه » ( آدم و حوای آریاییان ) در چنین روزی تولد یافته اند .از روز شانزدهم آغاز  تا بیست و یکم ختم می شد .در ایران باستان دو فصل داشتند  تابستان ، زمستان . نوروز جشن آغاز تابستان و مهرگان جشن آغاز زمستان بود . جشن مهرگان بسیار سرور انگیز و با نشاط بود .   روز آغاز را « مهرگان عامه » و روز انجام را        « مهرگان خاصه » می گفتند  فرهنگ فارسی  دکتر معین

جشن مهرگان بیش از ۴۰۰۰ سال قدمت دارد.دیرینگی این جشن تا دوره شاه باستانی و بزرگی چون فریدون باز می‌گردد. فردوسی در شاهنامه به این جشن می پردازد . دکتر کزازی در گونه ای دیگر می گوید : آغاز فرمانروایی فریدون و پیوند او با مهر در شاهنامه چنین سروده شده است : 

فریدون چو شد بر جهان کامگار  ندانست جز خویشتن شهریار

به رسم کیان تاج و تخت مهی   بیاراست با تاج شاهنشهی

يكي از داستان هاي اساطيري شاهنامه  ،داستان رفتن كيكاووس به مازندران و شكست او و يارانش از ديو سفيد و سپس زنداني شدن او و عده اي از پهلوانان ايراني و كور گشتن آن ها ، و بعد گذشتن رستم از هفت خان و پيروزي بر ديو سفيد و نجات شاه وسربازان  و

 بينا كردن آن ها  به وسيله چكاندن خون جگر ديو سپيد در چشم آنان  است كه جنبه رمزي آن چنين است .   

كيكاووس : نماد نفس پابسته به امور دنيوي /   زال كه او را از رفتن به مازندران نهي مي كند : نماد عقل / ديو سپيد : نفس اماره

زندان : دنياي خاكي /   رستم : پير و مرشد كه هفت مرحله سير و سلوك را طي كرده  و رياضت كشيده /  به دست آوردن جگر ديو سپد : كسب قدرت معنوي از طريق كشتن نفس اماره و....رستم يعني پير و مرشد ، چشمان سالكان طريق    را بر حقايق مي گشايد و آن ها را از چاه سياه تعلقات دنيايي مي رهاند و...

سنايي از اولين كساني بود كه در ماجراي رستم و ديو سپيد ، تصوير غلبه سالك عارف را بر نفس اماره و جنبه حيواني وجود خود مي بيند و اشاره او به اين داستان ناشي از چنين برداشتي است .

                                  تا برون ناري ( نياري )  جگر از سينه ديو سپد                                             چشم كورانه نبيني روشني زان توتيا           

رستم پس از كشتن ديو سپيد و چكاندن خون جگر ش در چشم كيكاووس و سربازان  – كه به دست ديو سپيد اسير و كور شده بودند – آنان را بينا كرد     

 سنايي در پرتو بينش عرفاني از ماجراي رستم و ديو سپيد ، معناي عرفاني دريافته است  . 

داستان هاي شاهنامه به ويژه بخش اساطيري آن به علت اعمال  خارق العاده  قهرمانان و شخصيت هاي اساطيري و نيز وقايع عجيب گاهگاهي تفسير شده است خود فردوسي مي گويد :

تو اين را دروغ و فسانه مدان                                                                                              به يك سان روش در زمانه مدان               /                                                                            ازو هرچه اندر خورد با خرد                                                                                                 دگر بر ره رمز  معني برد